آشنایی با ساز دف و اجزاء مختلف آن

دف از جمله سازهای کوبه ای محلی در ایران است که در سال های گذشته بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. این ساز به واسطه استقبالی که از صدای زیبا، هیجان انگیز و حتی عرفانی آن شده، توانسته است جای خود را در اغلب گروههای موسیقی در سطح ملی باز نماید و رفته رفته خود را به عنوان یک ساز ملی معرفی نماید.  

امروزه تقریبا در همه آموزشگاه های موسیقی تهران و سایر شهرهای کشور ساز دف تدریس می شود و در آموزش موسیقی بسیاری از آموزشگاه ها، هنرجویان زیادی به یادگیری آن به عنوان ساز اصلی و یا حتی ساز دوم تمایل نشان می دهند.

اگر به ساز دف آشنایی داشته و یا اینکه آن را در دست گرفته باشید، متوجه می شوید که ساختمان ساز دف چندان پیچیده نیست. البته برغم سادگی و پیچیده نبودن این ساز، صدایی که از آن خارج می شود، گاهی شنودگان را میخ کوب می کند به گونه ای که ممکن است مدت طولانی پای صدای دلنشین آن بنشینند.

قمست های مختلف ساز دف

کمانه

کمانه که در واقع پوست دف بر آن سوار می شود، حلقه ای چوبی است که عرض آن از 5 تا 6.5 سانتیمتر متفاوت است و دایره ای به قطر 50 الی 55 سانتیمتر دارد و به ندرت در اندازه ای کوچکتر یا بزرگتر نیز وجود دارد.

ضخامت چوب دف از طرف پوست به 2 الی 3 میلیمتر و از طرف پشت به حدود 5/1 (یک و نیم سانتیمتر) می رسد.

در واقع کمانه به گونه ای بر زیبایی صدای دف اثر می گذارد. اگر کمانه دقیقا به شکل دایره ساخته شود و از تقارن کامل برخوردار باشد و علاوه بر این پوست از طرفین یکسان کشیده شود، صدای ساز دف بسیار مطلوب خواهد بود.

انگشتی

روی قسمت پشت چوب یک فرورفتگی ایجاد می شود که محل قرار گرفتن انگشت شست است و اصطلاحا به آن شستی می گویند. 

پوست

برای ساختن پوست دف از پوست حیواناتی مانند گوسفند، بز و آهو استفاده می شود. بهترین پوست برای ساختن دف پوستی است که کهنه باشد.

برای شناخت اینکه آیا یک پوست کهنه است یا خیر، نیاز است مقداری آب به آن بزنید، اگر بوی نامطبوع احساس شد، بدین معناست که پوست کهنه نیست و دباغی آن نیز به خوبی انجام نشده است.

نکاتی برای حفظ کیفیت صدای دف

همانطور که می دانید پوست دف اصلی ترین بخش از ساختار این ساز است که باعث می شود صدای خوبی ایجاد کند. تا پیش از اینکه دف به دست شما برسد، مراحلی برای آماده ساختن پوست انجام می شود که در این نوشته از آنها عبور می کنیم.

اما هنگامی که دف به دست شما می رسد، نگهداری از پوست آن در حفظ کیفیت صدای آن نقش مهمی دارد. اگرچه  امروزه بسیاری از دف ها را با پوست مصنوعی (طلق) ایجاد می کنند، اما همچنان برخی افراد ممکن است که پوست طبیعی را ترجیح دهند.

در صورتی که در ساختار دف شما از پوست طبیعی استفاده شده است، نباید پوست را خیلی گرم کرد. گرم کردن زیاد پوست احتمال پاره شده آن را زیاد می کند. در ضمن ممکن است بر اثر کشیده شده زیاد پوست بر اثر گرما، کمانه کج شود. علاوه بر این، گرم کردن پوست باعث خشک شدن چربی پوست شده و ساز را بدصدا می کند.

اگر پوست دف در اثر هوای گرم و یا آفتاب به سختی کشیده شود، می توان دف را از طرف پوست روی زمین صاف یا موزائیک گذاشت تا رطوبت زمین را به تدریج جذب کند.

از گرم کردن پوست دف بر روی آتش گرم خودداری کنید و در صورتی که چاره ای جز انجام  این کار نبود، باید دف را در فاصله مناسبی از آتش مستقیم قرار داد، و ساز را دائما بچرخانیم تا پوست به تدریج منقبض شود.

برای کنترل حرارت جذب شده توسط پوست، می توان روی پوست و یا داخل آن را با دست لمس نمود و در صورتی که گرمی پوست بیش از اندازه باشد، دف را به صورت رفت و برگشتی هوا دهیم تا در نهایت کشیدگی پوست به اندازه کافی انجام شود.

گل میخ و صدا آفرینی حلقه ها در ساز دف

گل میخ

همانطور که احتمالا در تصاویر دف و یا در خودِ این ساز مشاهده کرده اید، پوست به وسیله ابزاری مانند پونز روی کمانه نگه داشته می شود، به این ابزار گل میخ می گویند.

حلقه ها: در جدار داخل کمانه میخ های کج شده ای (قلاب مانند) تعبیه شده اند که روی آنها حلقه های فلزی در دسته های چهار تایی و با فاصله 3 سانتیمتر از پوست و یک سانتیمتر ز دسته پهلویی نصب می شوند. از این حلقه ها که برای برخی صداها مانند نفس در دف استفاده می شوند به عنوان جلاجل نیز نام برده می شود.