آشنائی با موسیقی ایرانی

آشنائی با موسیقی ایرانی: موسیقی ایرانی در کدام ترتیب آوایی قرار می گیرد؟ آشنائی با مفاهیمی چون دستگاه، ردیف، گوشه و درآمد و غیره تا چه حد می تواند درک و لذت ما را از موسیقی سنتی بالا ببرد؟ در این مقاله کوتاه سعی می کنیم به صورتی ساده، مفاهیم پایه را در موسیقی سنتی ایرانی تشریح کنیم.

موسیقی سنتی، درخت کهنسال تاریخ

آنچه امروز به عنوان موسیقی سنتی ایرانی شناخته می شود بدون هیچ تردیدی ریشه در تاریخ ایران باستان دارد، ریشه ای که در طول تاریخ کهن سرزمین ما، هر بار برگ و باری جدید به خود گرفته است. از نظر تاریخی و بواسطه اسناد موجود، دوران ساسانی یکی از باشکوه ترین دوران موسیقی ایرانی بوده و چنین عنوان می شود که عمده آنچه بعدها در موسیقی دیگر کشورهای مسلمان به عنوان موسیقی آن ها تعریف می شد برگرفته از غنای موسیقی دوره ساسانی است.

در هر حال، امروز با وجود اینکه موسیقی سنتی ایرانی همچنان در بین خواص و عوام مورد اقبال قرار دارد اما بیشتر افراد میزان آشنائی بسیار محدودی با اصطلاحات مرسوم در این موسیقی دارند. اطلاع از معنای دستگاه، گوشه، ردیف و دیگر اصطلاحات مربوطه می تواند لذت ما را از شنیدن موسیقی غنی کشورمان بالاتر ببرد. به همین دلیل در این مطلب کوتاه سعی می کنیم به صورتی ساده این مفاهیم را تشریح کنیم.

گوشه چیست؟

برای اینکه درک چارچوب موسیقی ایرانی برای شما ساده باشد ما با کوچکترین جز موسیقی سنتی بحث را شروع می کنیم. گوشه به طور ساده یعنی یک نوع خاص از ادای یک لحن خوانشی. صبر کنید در ادامه متوجه معنای دقیق گوشه خواهید شد.

آشنائی با موسیقی ایرانی – دستگاهها

دستگاه چیست؟

مجموعه گوشه هایی که در کنار هم قرار می گیرند یک دستگاه را می سازند. در واقع دستگاه کلیتی است که اجزای آن از گوشه تشکیل شده است. به طور کلی ما در موسیقی ایرانی 7 دستگاه داریم و هر کدام از این دستگاه ها متشکل از مجموعه ای از گوشه ها هستند.

پیش از پرداختن به دستگاه ها باید توضیحی را در این باره ارائه دهیم. به طور کلی دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی هر کدام یک فضای خاص(حزن، شادی،ندبه ،ناله و غیره) را منتقل می کنند. این انتخاب اهنگساز یا آوازه خان است که بنا بر حال و هوای شعر، و درک معنای آن، دستگاه و گوشه های مناسب را انتخاب کند.

دستگاه شور در موسیقی ایرانی

این دستگاه را مادر دستگاه های موسیقی ایرانی می خوانند. واقعیت آن است که گوش ما بیشترین آشنائی را با این دستگاه دارد. بسیاری از آوازهای ایرانی(ازجمله آوازهای محلی) در همین دستگاه خوانده می شوند.

از گوشه های متداول در دستگاه شور می توان به شهناز، رضوی و قرچه اشاره داشت.

دستگاه سه گاه:

این دستگاه بیشترین نزدیکی را با دستگاه شور دارد و حالت کلی آن حزن انگیز است. از گوشه های متداول در این دستگاه مویه، حصار و زابل را می توان نام برد.

دستگاه چهارگاه:

این دستگاه هم یکی از مهم ترین دستگاه های موسیقی ایرانی است و فضای کلی آن در برخی موارد حزن انگیز و گاهی نیز شاد است.

دستگاه همایون در موسیقی ایرانی:

یکی از دستگاه های منحصربه فرد موسیقی ایرانی، ریتم تندتری دارد و نمونه آن را در زورخانه ها حتما شنیده اید.

دستگاه نوا:

این دستگاه حال و هوایی نزدیک به دستگاه شور دارد. از گوشه های این دستگاه می توان به نهفت، نیشابورک، و عراق را نام برد.

دستگاه ماهور در موسیقی ایرانی :

می توان آن شادترین دستگاه موسیقی ایرانی دانست. گوشه های خاوران، داد، دلکش و کرشمه از جمله گوشه های این دستگاه هستند.

دستگاه راست پنجگاه:

ازجهاتی نزدیک به دستگاه ماهور است و از گوشه های آن می توان اصفهانک، شوشتری گردان و نوروز عرب را نام برد.

مرکب خوانی:

استفاده از دو دستگاه در یک آواز به عنوان مرکب خوانی شناخته می شود.

درآمد: به طور کلی شروع اغلب دستگاه ها با گوشه درآمد است که گام و لحن پائینی دارد.

آشنائی با موسیقی ایرانی : گوشه ها

مثالی برای درک بهتر مفاهیم

برای اینکه مفاهیم و اصطلاحات بالا را بهتر درک کنید مثالی از موسیقی ایرانی را در یکی از دستگاه ها تشریح می کنیم. ابتدا توضیحی در مورد گوشه های مورد استفاده در مثال زیر.

گوشه مویه:

این گوشه به طور عمده در سه گاه و چهارگاه استفاده می شود. این گوشه پرسوز و گداز و منتقل کننده اندوه است. و در واقع نام آن هم موید مویه و ناله کردن است.

گوشه زابل:

از نظر فضا نزدیک به گوشه مویه با کمی اوج گیری.

ابتدا به شعر زیر از سعدی دقت کنید:

جزای آنکه نگفتیم شکر روز وصال          شب فراق نخفتیم لاجرم ز خیال

دگر به گوش فراموش عهد سنگین دل        پیام ما که رساند، مگر نسیم شمال

تو بر کنار فراتی، ندانی این معنی            به راه بادیه دانند قدر آب زلال

اگر مراد نصیحت کنان ما این است          که ترک دوست بگوئیم تصوریست محال

به خاک پای تو که تا سرم نرود              زسر به در نرود همچنان امید وصال

حدیث عشق چه حاجت که بر زبان آریم      به آب دیده خونین نوشته صورت حال

سخن دراز کشیدیم و همچنان باقیست          که ذکر دوست نیارد به هیچ گونه ملال

شعر و موسیقی ایرانی

اگر بخواهیم بر روی این شعر سعدی، موسیقی ایرانی پیاده کنیم ابتدا باید دستگاه همخوان با فضای این شعر را پیدا کنیم. با توجه به حالت حزن شعر، مخصوصا در ابیات ابتدائی، دستگاه سه گاه می تواند مناسب باشد. اجرای استاد محمد رضا شجریان در آلبوم رسوای دل از این شعر را در همان قالب بالا مورد تشریح قرار خواهیم داد.

بیت اول به عنوان درآمد سه گاه، با میزان گام پائین به اجرا در می آید.در این گوشه  از میزان حزن و اندوه کاسته می شود، و معنایی به شنونده منتقل می شود. بعد از زابل مجدداد گوشه مویه را در بیت چهارم می شنویم.

در اینجا با مرکب خوانی مواجه می شویم. استاد شجریان با تغییر دستگاه از سه گاه، وارد دستگاه شور می شود و گوشه رضوی را اجرا می کند. درک این انتقال برای شنونده به صورتی ناخوداگاه حاصل می شود. اما اگر نگاهی به فضای شعر داشته باشیم متوجه می شویم که واقعا انتخاب صحیح دستگاه شور برای این بیت تا چه اندازه مناسبت دارد. در بیت آخر، بازهم استاد شجریان به دستگاه سه گاه برمی گردد و با گوشه مویه، آواز را به پایان می برد.

مثال بالا برای درک ساده موسیقی ایرانی ارائه شد و می بینید که تا چه اندازه مهندسی فضا و لحن در موسیقی ما دقیق است.

در این مطلب کوتاه سعی کردیم به زبان ساده، چارچوب موسیقی ایرانی را تشریح کنیم. هدف ما در آموزشگاه موسیقی سیحون، برترین مرکز آموزش موسیقی در شمال تهران، ساده سازی مفاهیم موسیقی و حرکت در مسیر بهره مندی همگانی آن است.

در آپارات نیز همراه ما باشید .